Մեր մայրերը հունձ էին անում ու լաց էին լինում։ Ձիերին տարել էին տատերազմ— եզների հետ բանում էին ու լաց էին լինում։ Գուլպա էին գործում ու լաց էին լինում։ Հետո լուռ էին լաց լինում, հետո երգելով էին լաց լինում։ Երգելով լաց էին լինում և լացի մեջ ասում էին «Շաքրոո՜»։ «Մարտիրո՜ս», «Շաքրո՜», «Պիո՜ն», «Գիքո՜ր»։ Մենք նրանց լավ չէինք տեսել, մենք նրանց չէինք հիշում, մեր մայրերը լացոտ երգի միջից ասում էին «Շաքրոո՜», և մեր սիրտը լցվում էր մի տեսակ տխուր ուրախությամբ, մի տեսակ թախծոտ ուժեղությամբ, ինչ-որ ծանր հույսով։ Դեղին, խշշան արտերում թուխ, մերկ տղերքը հնձի էին եղել՝ նրանց տարել էին պատերազմ, գերմանական տանկերի դեմ։ Փափուկ սարերի մերկ երամակները քշել էին պատերազմ, գերմանական տանկերի դեմ։ Մերկ այդ երամակից ոչ մի ձի ետ չեկավ։ Տղերքից մի երկուսը եկան, և մեր մայրերը լաց էին լինում և լացի միջից ասում էին. «Անդրանիկն եկավ, Շաքրոոո՜»։
Բայց... Թի Զավենը չէր կարողանում ծիծաղել, ծիծաղի փոխարեն թի էր անում, «թի՜... թի-թի-թի»։ Դանելանց Արտեմ քեռին շվի ուներ։ Նվագել էր պատերազմից առաջ, հիմա չէր նվագում, բայց այդ շվին կար, մերկ ու գեղեցիկ՝ կար այդ շվին, և մենք գիտեինք, որ կա։ Երբեմն նավթ ու նավթի պայծառ լույս էր լինում, երբեմն մի կտոր հաց էր լինում... Այո, պատերազմը վերջացել էր, և ռուսաստանների ու գերմանիաների հեռու անհայտություններում արդեն փտող, արդեն հուշ, հող ու ծաղիկ դարձող ոսկորների համար այլևս անհնար էր արտասվել ու արտասուքի միջից դարձյալ արտասվել, և կանաչ, մաքուր մեր սարերում թել առ թել, թելիկ առ թելիկ հյուսվում էր նոր ժպիտը։ Ինչպես որ ծաղիկներն են փունջ դառնում— այդ ուրախությունը հյուսվում էր հացի մի շղարշիկ բույրից, մի հատիկ սալորից, մի կտոր քարաղից, նավթի պայծառ ճրագից և այն հուշից, որ զոհվել էին լավերը, և որ վերադարձել էին լավերը, և որ պատերազմ չէին գնացել դարձյալ լավերը։ Քառանց մի քիչ կաղ, մի քիչ շեկ, մի քիչ չեչոտ, բաց բերանը փլթփլթան ծիծաղով, խաշիլի պես, միշտ լիքը, մի քիչ ֆսֆսան, մի քիչ ծաղրածու, աչքի բիբն սպիտակած Վանին...
Ոչ մի խորհուրդ չեմ տալու, կարդա, մի՛ վախեցիր։ Քառանց Վանին աչքը կկոցում ու բերանը ծռում էր։ Մթնշաղի մեջ հոտի եզրին կանգնած՝
— Վասկա, հա՜չ-չի,— ծղրտաց Քառանց Վանին, և շեկլո երկարամազ ներին հոտի մեջ շարժվեց, հոտն ինքն իր մեջ շարժվեց, հոտից ելավ և դանդաղ քաշեց հոտն իր ետևից դեպի Գառնաքար։ Հովիվներն այդպես էլ ասում էին։ Ասում էին. «Հոտը քաշում է»։ Ասում էին՝ «քաշիր», և ներին քաշում էր ոչխարի ծանր հոտը դանդաղորեն, ծանրորեն, հանդիսավորությամբ, ինչպես որ լիքը ուռկանն են քաշում։
— Վանկա, հա՜չ֊չի,— ծղրտաց Քառանց Վանին և խավար աչքը կկոցած նայեց— մթնշաղի մեջ կրակագույն ներին խաղաց, թպրտաց ու հոտի միջից դուրս նետվեց պարելով-պարելով դեպի Շիշթափ՝ հայերեն Սուր-բլուր։ Հոտը հոսեց նրա ետևից։
Ներին, այո, առաջնորդ այծն է։ Արու, տղա, տղամարդ այծը։ Ուլիկ ժամանակ նրանց ամորձատում են, այսինքն՝ կռտում, որպեսզի չարթնանան նրանց մեջ տղան ու այծը, այլ ծանրանա նրանց մեջ առաջնորդը, քաշողը, դանդաղը, ապա շատ տաք հացով նրանց պոզերը փափկեցնում, բարձրացնում ու վեր են ոլորում, և հոտը նրանք քաշում են։ Այո, շատ տաք հացը եղել էր է՜ մեզանից ու պատերազմից առաջ, և նրանք վաղուց էին երկու տարբեր հոտերի առաջնորդ եղել։ Հովիվներին տարել էին պատերազմ, գերմանական տանկերի դեմ, հոտերը խառնել էին, և Քառանց Վանին մթնշաղի մեջ հիմա ոտից ոտ փոխվեց, խավար աչքը կկոցեց ու ծղրտաց. —Վասկա, քաշիր... Վանկա, քաշիր,— և հոտը կիսվեց, և նրանք տարան իրենց հոտերը իրենց վաղուցվա Շիշթափ ու Գառնաքար։
Մթնշաղի մեջ պառավ շունը սահեց դեպի Շիշթափ՝ բայց անտեր էր մնում այնտեղ Գառնաքարի հոտը, օրորվեց դեպի Գառնաքար՝ բայց այնտեղ անտեր էր մնում Շիշթափի հոտը. մթնշաղի մեջ պառավ շունը մնաց մոլոր, մնաց և քարշ եկավ դեպի Վանու ոտքերը։ Նա այնքան էր պառավ, որ էլ չէր ծնում։ Նա ատամ չուներ։ Նա վատ էր տեսնում, չէր տեսնում։ Նա այնքան էր ոչխարապահ, որ վաղուց չէր ծնում։ Նա հոտի ետևից, հոտի շուրջը, հոտի մեջ քարշ էր գալիս։ Երբ հոտի գոյությունը մի պահ մարում էր նրա խավար աչքերի, նրա ցամաք հոտառության, նրա մեռնող լսողության տակ ոչխարապահ շան նրա ներսի ծալքերում, նա խուլ, ինչպես որ մտքի մեջ է լինում, ոռնում ու բողոքում էր, և դա աղիողորմ էր իր մահվան ու կորսված հոտի վրա։ Հետո նա գտնում էր հոտը, և վերստին ապրելու նրա ուրախությունը լինում էր դարձյալ խուլ ու լուռ, ինքն իր ներսում։ Նա հոտը կորցնելու էր իրոք կամ ոչխարապահ շան իր թաքուն ծալքերից, իր գոյությունն անիմաստ էր տեսնելու, և տանելու, անհետացնելու էր ինքը իրեն, նա այդպես էր սատկելու։ Նա քսվեց Վանու ոտքերին ու լաց եղավ կիսված հոտի և իր մենակության համար։
— Ի՞նչ է,— ասաց Վանին,— ինչո՞ւ ես լաց լինում։ Ասատուրը եկել է,— ասաց Վանին,— քո մայորը եկել է,— ծիծաղեց Վանին,— քեզ համար Բեռլին է բերել, ինչ ես ծմրում։ Մայո՜ր,— կանչեց Վանին։
— Գնա,— ասաց Վանին,— ոչխարդ ո՞ւր է, գնա Գառնաքար։ Դեռ չես սատկել, գնա գտիր ոչխարդ։
Ինչու եմ պատմում։ Ես լրագրում կարդացի, որ հովիվների միջին տարիքը Թումանյանի շրջանի Դսեղ գյուղում յոթանասուն է։ Դա նշանակում է, որ եթե հովիվներից մեկը այնպես, պատահաբար քսան տարեկան է, ապա հովիվների մեջ կա նաև հարյուր քսան տարեկան մի ծերունի։ Եթե լիներ այդպիսի մի ծերունի՝ ամբողջ աշխարհը կիմանար, որ կա այդպիսի մի ծերունի։ Չկա։ Ուրեմն քսան տարեկանն էլ չկա։ Ուրեմն բոլորն էլ յոթանասուն տարեկան են կամ մոտավորապես են յոթանասուն։ Նրանց համար բեռ է արդեն իրենց մարմինը, բայց դեռ քարշ են գալիս ոչխարի ետևից։ Դեռ քարշ են գալիս։ Վաղը չեն կարող։
— Ոչինչ,— ասաց գլխավոր մասնագետը,— ծերունիները պինդ ծերունիներ են, դեռ մի հինգ տասը տարի էլ յոլա կտանեն, մինչև մի բան կմտածենք։
— Իսկ երիտասարդնե՞րը,— հարցրի ես, և նա ոսկեշրջանակ ակնոցը շտկեց ու ասաց.
— Երիտասարդները տիեզերք են նայում։
— Բայց խորոված են սիրում։
— Այո, սիրում են խորոված,— ասաց Գլխավոր Մասնագետը։— Խորոված դուք էլ եք սիրում։ Ես էլ եմ սիրում խորոված։ Դրա համար էլ մենք կօգտագործենք Անգլիայի փորձը...
Զետեղված է մասնակի։ Կարող եք ներբեռնել ամբողջական տարբերակը (pdf)
© 1958 - 2021, Հրանտ Մաթևոսյան